کشاورزی پایدار چیست؟ آشنایی با اهداف و روش‌های این رویکرد در ایران

در جهانی که با چالش‌های مختلفی چون تغییرات آب و هوایی، کاهش منابع طبیعی و افزایش جمعیت دست و پنجه نرم می‌کند، نیاز به کشاورزی پایدار هرگز به این اندازه مبرم نبوده است. کشاورزی پایدار راه نجاتی برای تغذیه میلیاردها نفر در جهان ارائه می‌دهد و در عین حال سیاره ما را برای نسل‌های آینده حفظ می‌کند. اما کشاورزی پایدار چیست؟ کشاورزی پایدار نوعی سیستم کشاورزی است که ضمن حفظ بهره‌وری و سودآوری، از منابع طبیعی و تنوع زیستی محافظت می‌کند. شیوه‌های کشاورزی پایدار شامل استفاده از منابع محلی، کاهش مصرف آب و استفاده از کودهای طبیعی به منظور حفظ کیفیت خاک، کاهش فرسایش، حفاظت از منابع طبیعی برای نسل‌های آینده است. در این مطلب از سایت فارس روبویار راجع به مفهوم، اهداف و اهمیت کشاورزی پایدار در ایران و جهان صحبت خواهیم کرد.

مفهوم کشاورزی پایدار چیست؟

کشاورزی پایدار عبارت است از کشاورزی به روش‌های پایدار که نیازهای غذایی و نساجی کنونی جامعه را برآورده می‌کند، بدون اینکه توانایی نسل فعلی یا آینده برای برآوردن نیازهای خود را به خطر بیندازد. کشاورزی پایدار در راستای حفظ طبیعت عمل می‌کند نه بر ضد آن و هدف آن افزایش تولید مواد غذایی و در عین حال به حداقل رساندن اثرات زیست محیطی است. این رویکرد شامل حفظ محیط زیست، گسترش منابع طبیعی، تقویت تعادل اکولوژیکی، ایجاد زندگی بهتر برای حیوانات و انسان‌ها، تضمین پایداری طولانی مدت منابع غذایی و در عین حال کاهش اتکا به شیوه‌های کشاورزی استاندارد و ارائه گزینه‌های غذایی جایگزین است.

کشاورزی پایدار بر آن است که ملاحظات زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی را برای ایجاد سیستم‌های کشاورزی انعطاف‌پذیر، مولد و سازگار با محیط‌زیست ادغام کند. کشاورزان و جوامع با در نظر گرفتن مزیت‌های کشاورزی پایدار، می‌توانند برای داشتن آینده‌ای پایدارتر و عادلانه‌تر برای کشاورزی و تولید مواد غذایی تلاش کنند. 

اهداف کشاورزی پایدار

فرسایش و آلودگی خاک و آب، کاهش تنوع زیستی، به خطر افتادن حیات‌وحش و سلامت انسان‌ها و افزایش امراض گیاهی، تنها برخی از دلایلی هستند که موجب توجه انسان‌ها به کشاورزی پایدار شده‌اند. کشاورزی پایدار نه تنها اثرات زیست محیطی سیستم کشاورزی سنتی مثل کم‌آبی، جنگل‌زدایی، تخریب زمین و تغییرات اقلیمی را کاهش می‌دهد، بلکه منجر به بازده بالاتر و محصولات سالم‌تر برای مصرف‌کنندگان می‌شود. یکی از مهم‌ترین اهداف کشاورزی پایدار، حفظ منابع ضروری مثل حاصلخیزی خاک است که برای موفقیت کشاورزی بسیار مهم است. علاوه بر این کشاورزی پایدار در جهت اهداف کلی زیر عمل می‌کند:

• حفاظت از آب و مدیریت مصرف آب 
• تامین نیازهای غذا و پوشاک انسان (پنبه، پشم، چرم).
• افزایش کیفیت و حفظ منابع طبیعی و محیطی مثل خاک
• کاهش ردپای کربن
• استفاده صحیح از منابع تجدیدناپذیر 
• استفاده از کنترل کننده‌های طبیعی و بیولوژیکی برای آفات و بیماری‌ها و استفاده حداقل از مواد مصنوعی و شیمیایی
• افزایش بهره‌وری و پایداری اقتصادی کشاورزی
• بهبود کیفیت زندگی کشاورزان و جامعه به عنوان یک کل 
• سودآوری اقتصادی
• عدالت اجتماعی و اقتصادی

مزایای کشاورزی پایدار

کشاورزی پایدار در بردارنده مزایای بسیار زیادی برای طبیعت و انسان‌ها است که در این بخش به مهم‌ترین آن‌ها خواهیم پرداخت:

حفاظت از محیط زیست

یکی از اهداف و مزایای مهم کشاورزی پایدار، حفاظت از محیط زیست است. کشاورزی پایدار با جلوگیری از فرسایش خاک و کاهش استفاده از کودهای مصنوعی و آفت کش‌ها، موجب افزایش کیفیت و حاصلخیزی خاک و در نتیجه حفظ تنوع زیستی و حفاظت از منابع طبیعی مانند آب و هوا می‌گردد. 

بهره‌وری منابع با کشاورزی پایدار

کشاورزی پایدار بر استفاده بهینه از منابعی مانند آب، انرژی و نهاده‌ها تمرکز دارد. روش‌هایی مانند آبیاری قطره‌ای، برداشت آب باران، کنترل تلفیقی آفات برای به حداقل رساندن ضایعات و کاهش اثرات زیست محیطی بخشی از راهکارهای آن هستند. کشاورزی پایدار با به حداکثر رساندن استفاده از منابع، انعطاف‌پذیری سیستم‌های کشاورزی را در برابر تغییرات آب و هوایی و شرایط آب و هوایی شدید افزایش می‌دهد.

کشاورزی پایدار و مقابله با تغییرات آب و هوایی

یکی از مزایای مهم کشاورزی پایدار، تاثیر آن بر کاهش تغییرات آب و هوایی است، به این صورت که با تکنیک‌هایی مانند زراعت جنگلی، کشت پوششی و کشاورزی حفاظتی به جذب و ذخیره دی اکسید کربن از هوا و جذب کربن در خاک و گیاهان کمک می‌کند. این علاوه بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، از محصولات در برابر اثرات نامطلوب تغییرات آب و هوایی محافظت می‌کند.

بهبود سلامت خاک

روش‌های کشاورزی پایدار نقش مهمی در حفظ سلامت خاک دارند. آنها در جهت بهبود ساختار خاک، حاصلخیزی و فعالیت بیولوژیکی عمل می‌کنند. کشاورزان با اجرای تکنیک‌هایی مانند کمپوست سازی، تنوع محصول و کاهش خاک‌ورزی می‌توانند مواد آلی خاک را افزایش دهند. این به نوبه خود موجب افزایش توانایی خاک در نگهداری آب، حفظ مواد مغذی و مقاومت در برابر فرسایش می‌گردد. 

حفاظت از تنوع زیستی با کشاورزی پایدار

یکی از مزایای اصلی کشاورزی پایدار، افزایش تنوع زیستی در هوا و خاک است. با استفاده از انواع مختلف محصولات زراعی، جنگلداری و احیای زیستگاه‌ها، می‌توانیم خانه‌هایی را برای حشرات مفید، گرده افشان‌ها و حیات وحش فراهم و به این صورت به حفظ یک اکوسیستم سالم و تعادل در طبیعت کمک کنیم. 

آب و غذای سالم‌تر به کمک کشاورزی پایدار

یکی از اهداف مهم کشاورزی پایدار، ترویج تولید مواد غذایی سالم‌تر و ایمن‌تر است. این امر با به حداقل رساندن استفاده از مواد شیمیایی مصنوعی و آفت کش‌ها و ترویج استفاده از شیوه‌های کشاورزی ارگانیک میسر می‌شود. علاوه بر آن، کشاورزی پایدار با کاهش رواناب و آلودگی ناشی از فعالیت‌های کشاورزی، نقش مهمی در حفظ کیفیت آب ایفا می‌کند. 

معایب کشاورزی پایدار

کشاورزی پایدار علی‌رغم مزایای بسیار زیاد با چالش‌هایی نیز همراه است، به‌ویژه زمانی که صحبت از فرآیند پیچیده تغییر شیوه‌های کشاورزی سنتی می‌شود. برخی از این چالش‌ها عبارت‌اند از:

دوره انتقال طولانی از کشاورزی سنتی به کشاورزی پایدار

تغییر از روش‌های سنتی کشاورزی به کشاورزی پایدار می‌تواند مشکلاتی را ایجاد کند و زمان زیادی را به خود اختصاص دهد. کشاورزان ممکن است مجبور باشند در جلسات آموزشی شرکت کنند، مهارت‌های جدید بیاموزند و برای ارتقای زیرساخت‌ها و منابع خود هزینه کنند. این تغییر می‌تواند باعث اختلال موقت در فعالیت‌های زراعی و جریان درآمد شود.

تغییر بازدهی در گذر از روش‌های سنتی به کشاورزی پایدار

شیوه‌های کشاورزی پایدار معمولاً بر حفظ سلامت خاک و تعادل اکولوژیکی برای طولانی‌مدت تمرکز دارند نه صرفاً افزایش سریع محصول. این می‌تواند منجر به نوسانات در تولید محصول شود، به ویژه وقتی کشاورزان برای اولین بار در حال گذار به روش‌های پایدار هستند. هرچند هدف کشاورزی پایدار بهبود بهره‌وری در طول زمان است، اما تغییر عملکرد می‌تواند برای کشاورزان چالش‌های مالی را ایجاد کند که به بازده محصولات ثابت وابسته هستند.

لزوم کار بیشتر برای کشاورزی پایدار

شیوه‌های کشاورزی پایدار مانند کنترل دستی علف‌های هرز، تناوب زراعی و مدیریت یکپارچه آفات اغلب به کار عملی بیشتری نسبت به روش‌های کشاورزی سنتی نیاز دارند. تامین این نیروی کار اضافی می‌تواند برای کشاورزان دشوار باشد، به خصوص اگر کارگران به استفاده از ماشین‌آلات عادت داشته باشند. بعلاوه، هزینه‌های نیروی کار بالاتر ممکن است رونق کشاورزی پایدار را در مناطقی که یافتن نیروی کار ارزان سخت است، دشوارتر کند.

چالش‌های بازار

همانطور که مصرف‌کنندگان بیشتر و بیشتر به سمت محصولات کشاورزی پایدار جذب می‌شوند، کشاورزان برای دسترسی به بازارهای این کالاها با مشکل مواجه می‌شوند. فرآیندهای صدور گواهینامه، الزامات برچسب گذاری و موانع دسترسی به بازار می‌تواند فروش محصولات را در بازارهای تخصصی برای کشاورزان پیچیده و پرهزینه کند. علاوه بر این، برخی از مصرف‌کنندگان ممکن است تمایلی به پرداخت قیمت‌های بالاتر برای کالاهای تولید شده پایدار نداشته باشند، که می‌تواند درآمدزایی را برای کشاورزانی که می‌خواهند از شیوه‌های پایدار استفاده کنند، محدود کند.

 خطر کاهش بهره‌وری

کشاورزی پایدار بر بهبود حاصلخیزی خاک و انعطاف‌پذیری اکوسیستم‌ها در دراز مدت تمرکز دارد. با این حال برخی از شیوه‌های پایدار ممکن است به طور موقت بهره وری را کاهش دهند. به عنوان مثال، کشاورزی ارگانیک را در نظر بگیرید که در مقایسه با روش‌های مرسوم، به خصوص در مناطقی که با مسئله آفات یا بیماری‌های شدید مواجهند، می‌تواند بازده محصول کمتری را به همراه داشته باشد. 

پیچیدگی و دانش مورد نیاز برای کشاورزی پایدار

اجرای موثر روش‌های کشاورزی پایدار، مستلزم درک عمیق اصول اکولوژیکی، علم خاک، زراعت و سایر رشته‌ها است. کشاورزان برای اطمینان از موفقیت سیستم‌های کشاورزی پایدار نیاز به صرف زمان و منابع برای کسب دانش و نیز نظارت مستمر برای تنظیم شیوه‌های خود دارند. 

کشاورزی پایدار در ایران

کشاورزی جدا از امنیت غذایی می‌تواند بر وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یک کشور تأثیر بگذارد. در ایران، کشاورزی نقش مهمی در بخش اقتصادی دارد. در واقع، صنعت کشاورزی بیش از یک چهارم تولید ناخالص داخلی و یک چهارم اشتغال را به خود اختصاص داده است. افزایش جمعیت در ایران نیز همسو با دیگر کشورها، مستلزم افزایش تولید غذا است که متاسفانه به سبب استفاده نادرست و بی رویه از منابع آب و خاک و وابستگی بیش از حد به آفت کش‌ها و کودهای شیمیایی و در نتیجه فرسایش و آلودگی خاک و آب، در حال تبدیل شدن به یک بحران جدی است.

 در اینجاست که توجه به توسعه کشاورزی پایدار متناسب با اکولوژی و اقتصاد کشور یک ضرورت برای حفظ منابع طبیعی است. به این ترتیب، تقویت کشاورزی پایدار در ایران نیز در لیست اهداف اصلی کشور قرار دارد، به طوریکه تلاش برنامه‌های پنجم و ششم توسعه کشور بر توسعه کشاورزی پایدار تمرکز یافته است. 

با ین حال بررسی شاخص‌های توسعه پایدار کشاورزی حاکی از این است که کشور ما در مقایسه با برخی از کشورهای همسایه نتوانسته به جایگاه واقعی خود در توسعه کشاورزی پایدار دست یابد و نیاز به استفاده راهکارها و الگوهای مناسب برای توسعه در این زمینه دارد. 

نقش فناوری در کشاورزی پایدار

کشاورزی پایدار بر تکنیک‌هایی تمرکز دارد که ضمن حفظ بهره‌وری و سودآوری، از منابع طبیعی محافظت کرده و تنوع زیستی را ارتقا ‌دهد. این سیستم برای آینده سیاره ما و کاهش اثرات زیست‌محیطی حیاتی است و فناوری نقش حیاتی در دستیابی به این هدف دارد. فناوری با ارائه ابزارها و روش‌های نوآورانه برای افزایش کارایی و عملکرد، این اهداف را ممکن ساخته است.  

یکی از مهم‌ترین پیشرفت های تکنولوژیکی در کشاورزی پایدار، کشاورزی دقیق است. کشاورزی دقیق از GPS، حسگرها و پهپادهای کشاورزی برای جمع‌آوری داده‌ها در مورد شرایط خاک، الگوهای آب و هوا و سلامت گیاهان استفاده می‌کند و این اطلاعات را برای کاهش ضایعات و افزایش راندمان از طریق بهینه‌سازی کاشت، آبیاری و کوددهی به کار می‌گیرد. کشاورزان با استفاده از فناوری پهپادها، علاوه بر افزایش بهره‌وری و راندمان کار می‌توانند آسیب‌های زیست محیطی را به حداقل برسانند و محیط زیست سالمی را به نسل‌های آینده تحویل دهند.

در دنیای کشاورزی مدرن، استفاده از ابزارهای پیشرفته مانند پهپادها دیگر یک گزینه نیست، بلکه به نوعی ضرورت تبدیل شده است. مدیریت دقیق مزرعه، کاهش هزینه‌ها، و افزایش بهره‌وری تنها زمانی به‌طور کامل محقق می‌شود که از فناوری‌های نوین بهره بگیریم. پهپادها با ارائه راهکارهای هوشمند، نه تنها کیفیت کار را بهبود می‌بخشند، بلکه به کشاورزان کمک می‌کنند تا با دقت و سرعت بیشتری تصمیم‌گیری کنند و در نهایت به نتایج بهتری دست یابند.

حرف آخر درباره کشاورزی پایدار

کشاورزی پایدار یک فرآیند ضروری برای داشتن محیط زیستی سالم در آینده است که مزایای زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی فراوانی را برای کل جمعیت جهان در بر دارد. با اجرای شیوه‌های کشاورزی پایدار مانند خاک‌ورزی حفاظتی، تناوب محصول و گزینه‌های غذایی جایگزین، می‌توانیم به افزایش امنیت غذایی، حفظ منابع و کاهش تاثیرات تغییرات آب و هوایی کمک کنیم و سیاره‌ای سالم را به نسل‌های آینده تحویل دهیم. هرچند کشاورزی پایدار به تنهایی قادر به حفاظت از سیاره ما نیست، اما یک بلوک ساختمانی ضروری برای انجام اقدامات پیشگیرانه جهت حفظ منابع طبیعی باقی مانده است.

 هرچند به نظر می‌رسد راهی طولانی برای اجرای شیوه‌های کشاورزی پایدار در سطح جهان در پیش رو داریم، اما هر قدم کوچک ما را یک قدم به دستیابی به این هدف تحسین‌برانگیز نزدیک‌تر می‌کند. همه با هم می‌توانیم دنیا را به مکانی بهتر تبدیل کنیم.

سوالات متداول درمورد کشاورزی پایدار

1. هدف از کشاورزی پایدار چیست؟
   هدف کشاورزی پایدار، حفاظت از محیط زیست، منابع طبیعی زمین و بهبود حاصلخیزی خاک است.
2. مولفه کلیدی کشاورزی پایدار چیست؟
   مدیریت خاک، به نظر کارشناسان حوزه کشاورزی پایدار، خاک سالم جزء کلیدی پایداری است. یعنی یک خاک سالم باعث تولید گیاهان زراعی سالمی می‌شود که به سبب داشتن بنیه بهینه، کمتر در معرض آفات قرار می‌گیرند.
3.  آیا کشاورزی پایدار در محیط زیست تفاوتی ایجاد می‌کند؟
   بله. کشاورزی پایدار به ازای هر واحد گیاه تولید شده تا ۵۶ درصد انرژی کمتری مصرف می‌کند، در هر هکتار ۶۴ درصد گازهای گلخانه‌ای کمتری منتشر می‌کند و حامی تنوع زیستی بالاتری است. 
4. آیا کشاورزی پایدار در کشورهای در حال توسعه امکان‌پذیر است؟
   بله. از آنجایی که محصولات کشاورزی پایدار به نیروی کار بیشتری نسبت به مواد غذایی معمولی نیاز دارند، پتانسیل ایجاد ۳۰ درصد شغل بیشتر را دارد. همچنین به سبب قیمت‌های بیشتر می‌توانند پول بیشتری برای کشاورزان ایجاد کند.